Lezing Ondernemerstafel, Sociëteit de Witte, mei 2023

Allereerst, dank voor de uitnodiging om voor de Ondernemerstafel te spreken. Mijn naam is Piet-Hein Daverveldt. Ik ben nu vijf jaar dijkgraaf van het Hoogheemraadschap van Delfland. Daarvoor heb ik altijd gewerkt in de private sector: eerst 25 jaar bij Shell en daarna ruim 5 jaar in de standaardisatiewereld van NEN, CEN en ISO. Ik vind het erg leuk om vanavond met u het gesprek aan te gaan over innovatie in de context van de grote transitie opgaven waarvoor de wereld gesteld staat.

Mijn verhaal is opgedeeld in twee delen:

Tijdens het eerste gedeelte neem ik u mee in het innovatiebeleid rond de topsectoren.  Ik richt me daarbij in het bijzonder op de watersector.

Het tweede gedeelte gaat over de specifieke uitdagingen van waterschappen zoals Delfland en de rol die innovatie daarbij speelt.

Zoals gezegd ga ik graag met u ook in discussie. Als u opmerkingen of vragen heeft, onderbreek mij dan gerust.

Dilemma

Ik ben ook gevraagd om voor de discussie een dilemma/vraagstuk neer te leggen. Ik heb de volgende vraag daarvoor gekozen. We leven in het Antropoceen. De invloed van de mens op zijn leefomgeving is groter dan ooit. Onze leefwijze is niet duurzaam: denk aan grondstoffengebruik, energiegebruik, watergebruik. Innovatie en gedragsverandering zijn essentieel om de noodzakelijke transities te realiseren. Welke rol moet de overheid daarbij spelen?

Topsectoren

Laat ik eerste de geschiedenis van de topsectoren kort schetsen. Het topsectorenbeleid kreeg vorm in de nadagen van de financiële crisis die in 2007 in de Verenigde Staten en Europa ontstond doordat banken excessief krediet hadden verleend en de risico’s daarvan hadden gemaskeerd in complexe derivaten.

Het kabinet-Balkenende IV heeft in 2009 en 2010 in totaal bijna € 6 miljard euro uitgetrokken om de maatschappelijke gevolgen van de kredietcrisis aan te pakken. De maatregelen waren bedoeld om de werkgelegenheid, de bouw, woningmarkt en een duurzame economie te stimuleren. Tegelijkertijd werd versterking van de innovatiekracht een speerpunt. Immers Nederland verdient veel van zijn welvaart in het buitenland. De basis van dit succes is de ondernemingsgeest en concurrentiekracht van Nederlandse bedrijven. Innovatie en vernieuwing zijn essentieel om dit te bestendigen. Focus op versterking van sectoren waarin Nederland competitieve voordelen had, was dan ook onderdeel van de reactie op de crisis.

Het topsectorenbeleid onderscheidt 9 Topsectoren: Agri & Food, Chemie, Creatieve industrie, Energie, Life Sciences & Health, Logistiek, High Tech Systemen & Materialen, Tuinbouw & Uitgangsmaterialen en Water & Maritime. Daarnaast is er ook de Dutch digital delta. De actie-agenda voor de topsector Water & Maritime werd geschreven door een groep mensen onder leiding van Piet van Oort. Het plan heeft de mooie titel ‘Water verdient het'.

Topsector Water & Maritime

De topsector Water & Maritime bestaat uit Deltatechnologie, Watertechnologie en Maritieme technologie. Om deze expertise gezamenlijk te ondersteunen hebben we nog twee kernteams: Human Capital Agenda en Internationaal. De Topsector Water & Maritime wil de innovatiekracht van de watersector etaleren en de blauwe economie versterken.

Nederland is wereldwijd bekend door haar oplossingen op het gebied van de brede watersector door bouwwerken zoals de Afsluitdijk, de Maeslantkering en de Deltawerken. Maar ook door de Nederlandse delta- en maritiem-technische activiteiten in Jakarta, Houston, New York, Dubai, het Suezkanaal in Egypte.

De blauwe economie bestaat onder andere uit visserij, toerisme, havens, scheepvaart en scheepsbouw, transport, maar ook nieuwe gebruikers: aquacultuur, blauwe biotechnologie, ontginning van de zeebodem en hernieuwbare energie (wind, getij, golven). Al deze sectoren leveren ‘blauwe’ groei op.  De blauwe economie van Europa is goed voor 5,4 miljoen banen en een bruto toegevoegde waarde van bijna 500 miljard euro per jaar.

Human Capital

Ik wil iets dieper ingaan op de Human Capital agenda. Een belangrijke doelstelling is om voldoende mensen op te leiden om in de sector te werken. We richten ons daarbij op de hele onderwijssector (UO, HBO, MBO, VMBO).

Het stroomversneller programma biedt de kans een kijkje in de keuken te nemen bij verschillende bedrijven door deel te nemen aan bedrijfsexcursies en informatieve excursies naar bijvoorbeeld de Markerwadden, de Afsluitdijk. Daarnaast worden trainingen aangeboden om bedrijfsvaardigheden op te doen. Het platform WaterChallenges schrijft uitdagingen uit. Vorig jaar en dit jaar staat het IJsselmeergebied centraal: wat moet het peil zijn, hoe is de waterkwaliteit, hoe staat het met de natuureilanden? In 2021 stond de droogteproblematiek centraal. Tenslotte monitort Human Capital ook ontwikkelingen op de arbeidsmarkt om daar weer op in te kunnen spelen.

Missiegedreven innovatie

Het inzicht is geleidelijk gegroeid dat de innovatiekracht van de 9 topsectoren ook kunnen bijdragen aan de grote maatschappelijke opgaven. Dit leidde tot zogeheten missie-gedreven innovatie. De econoom Mariana Mazzucato is de aanjager hiervan. In de 21ste eeuw zijn antwoorden nodig op grote sociale, milieu en economische uitdagingen. Denk aan de Sustainable Development Goals. Dit zijn veelal ‘wicked problems’: problemen die complex, systemisch en urgent zijn en baat hebben bij verschillende perspectieven. Mazzucato ziet deze als de Grote Uitdagingen die aangepakt moeten worden door brede missie-gedreven innovatie. Dit sluit goed aan bij de aanpak van de Europese Unie in het Horizon 2020 programma dat als doel heeft smart, duurzame en inclusieve groei. Dus betere innovatie, groene groei en minder ongelijkheid.

Dat vraagt ook een andere rol van de overheid. De mantra van innovatiebeleid in het verleden was een faciliterende overheid: de spelregels bepalen, risico’s neutraliseren, een gelijk speelveld maken, marktfalen adresseren en de rol van ‘lender of last resort’ op zich nemen. Volgens Mazzucato zullen overheden ook meer richting moeten durven geven, en daarbij risico’s accepteren.  Dit betekent grote uitdagingen definiëren met grote maatschappelijke waarde en daar concrete doelstellingen aan koppelen.

Kortom:

Risico’s wegnemen → Omarmen van onzekerheid

Correctie markt- en systeemfalen → Participatie en co-creatie

Gelijk speelveld faciliteren → Richting geven met Missies

Outsourcing → Capacity building

Picking winners → Picking the willing

Missiegedreven topsectoren

Het missiegedreven topsectorenbeleid is nu gegroepeerd rond 4 sectorale thema’s

1. Energie transitie en duurzaamheid
2. Landbouw, water en voedsel
3. Gezondheid en zorg
4. Veiligheid

Daarnaast worden twee cross-sectorale thema’s onderscheiden:

1. Sleuteltechnologieën zoals sensoren, lasers, quantumtechnologie;
2. Maatschappelijk verdienvermogen.

De koppeling van deze thema’s aan het bedrijfsleven en kennisinstellingen heeft geleid tot 25 concrete missies.

Missies Topsector Water& Maritime

Begin dit jaar (2023) zijn de missies voor de topsector Water & Maritime herijkt. De meeste missies hebben betrekking op het thema Landbouw, Water en Voedsel. Centraal staat duurzame, klimaatbestendige ontwikkeling van zee, binnenwateren, landelijk en stedelijk gebied. De overheid moet dit ondersteunen door beleid en regelgeving aan te passen (denk aan circulariteit), internationale samenwerking te versterken, het water & bodem sturend principe te vertalen in wetgeving. Daarnaast kan de overheid in lijn met Mariana Mazzucato een sterkere rol spelen als launching customer en richting te geven aan het debat over de ontwikkelingen op de Noordzee.

Innovatiehelix

De overheid kan het echter niet alleen. Voor innovatiekracht is samenwerking tussen bedrijven, de wetenschap, onderwijs en de overheid essentieel. Deze samenwerking noemen we innovatiehelix. Burgerparticipatie is ook steeds vaker gewenst. Voor onze sector is het waardevol om gezamenlijk naar oplossingen te kijken bijvoorbeeld bij dijkversterkingsoperaties en rivierverbreding. Burgerparticipatie geeft vaak inzicht hoe we de kwaliteit van de leefomgeving kunnen verbeteren.

Nationaal Groeifonds

Met het Nationaal Groeifonds investeert het kabinet tussen 2021 en 2025 €20 miljard euro in projecten die zorgen voor economische groei voor de lange termijn. De topsector Water & Maritime heeft drie financieringsaanvragen gedaan voor projecten bij het NGF.

De Nationale groeifondsprojecten voor onze topsector zijn:

1. Maritiem Masterplan (vooralsnog geen gunning, enkel reservering)

Een sterke maritieme sector is cruciaal voor de welvaart, veiligheid en energiebehoefte van Nederland. De sector is enorm breed: van havens tot offshore, van visserij tot zee-en binnenvaart en van kennisinstituten tot dienstverlening. Maar de sector heeft één gemeenschappelijke deler: schepen.

Het Maritiem Masterplan beoogt betrouwbare en concurrerende klimaat neutrale schepen te ontwikkelen, bouwen en gebruiken. Met deze schepen wordt een nieuwe impuls gegeven aan de positie van de maritieme sector in Nederland. Zo wordt gewerkt aan ‘net zero’ voor de sector.

2. Het kennis en innovatieprogramma NL2120

Dit investeert in onderzoek naar nature-based oplossingen. Het doel is klimaateffecten op te vangen, biodiversiteit te herstellen en tegelijkertijd het productievermogen te behouden en brede welvaart te creëren. Het voorstel combineert een nationaal kennisprogramma met het opdoen van ervaring in lopende gebiedsprojecten in verschillende landschapstypen, zoals de hoge zandgronden, veenweidengebied en stad. Binnen deze projecten leren betrokken partijen over de werking van natuurlijke oplossingen, innovatieve verdienmodellen en maatschappelijke transitieprocessen. In februari 2023 is €110 miljoen euro toegekend, waarvan €40 miljoen euro voorwaardelijk.

3. Groeiplan Watertechnologie

Het Groeiplan Watertechnologie adresseert de grote maatschappelijke uitdagingen rond waterbeschikbaarheid in Oost-Nederland. Het richt zich op riool-en afvalwaterzuivering, terugwinning van grondstoffen zoals cellulose en struviet en onderzoek naar nieuwe meetmethoden ten behoeve van de waterkwaliteit. Door de Nederlandse watertechnologiesector te versterken en belemmeringen weg te nemen voor bedrijven die veel water gebruiken in landbouw en industrie wil het economische groei bevorderen. De totale projectkosten over 10 jaar bedragen €342,5 miljoen euro. In februari 2023 is 135 miljoen euro toegekend.

Parels

De grotere succesvolle projecten (deels) startend door Topsector Water & Maritime zijn:

1. Digishape

DigiShape is een open innovatieplatform van bedrijven, kennisinstellingen en overheden die samen de potentie van digitalisering voor de watersector willen benutten. Voorbeelden: automatische herkenning van dieren op de zeebodem, digitale technieken om rivierdiepten te monitoren, risico gestuurd Scheepvaart verkeersmanagement op de Noordzee. Hieraan doen onder andere mee: Arcadis, haven van Rotterdam, Boskalis, Marin, TUDelft, Van Oord, Deltares, Witteveen+Bos, Informatiehuis Marin, Ministerie van I&W, Smart port.

2. Coastar

Klimaatverandering leidt ook tot zoetwatertekorten. Gletsjers smelten, rivieren worden regenrivieren, grondwaterstanden dalen. Ons zoetwatergebruik is niet duurzaam.

COASTAR richt zich op grootschalige zoetwatervoorziening door slim gebruik van de ondergrond. Door zoet water ondergronds te bergen en brakwater te gebruiken kunnen kustgebieden worden voorzien van voldoende zoetwater voor gietwater, industrie en drinkwater, nu en in de toekomst! COASTAR is een initiatief van Allied Waters, Arcadis, Deltares en KWR en wordt ondersteund door drinkwaterbedrijven, waterschappen, gemeentes in laag Nederland.

3. WTEX10

WTEX10, structureel vergroten van de export in de watertechnologiesector. Het programma richt zich op het wereldwijd vergroten van de export van de Nederlandse watertechnologiesector door betere branding, market intelligence, consortiavorming en toegang tot financiering.  Met een groep van gerenommeerde Nederlandse watertechnologiebedrijven en in samenwerking met lokaal actieve Nederlandse adviesbureaus worden marktkansen in maximaal vijf landen in kaart gebracht en worden consortia gevormd met kleinere Nederlandse watertechnologieleverancier en drinkwaterbedrijven.

Naast de topsector Water & Maritime zijn hierbij betrokken de Nederlandse Ondernemende Ontwikkelingsbank (FMO), kredietverzekeraar Atradius, adviesbureau Rebel Group, Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO) en het ministerie van Buitenlandse zaken.

4. Nature Based Solutions

Nature based solutions, droge voeten houden door natuur gedreven oplossingen (https://www.ecoshape.org). EcoShape ontwikkelt en deelt kennis over Building with Nature: een nieuwe benadering van waterbouwkunde die de krachten van de natuur benut ten voordele van milieu, economie en samenleving. Alles bij elkaar heeft EcoShape sinds 2008 voor een nettowaarde van 70 miljoen euro aan projecten uitgevoerd.

Uitdagingen Delfland

Ik wil nu dieper in gaan op de uitdagingen van de waterschappen en in het bijzonder Delfland.

Delfland

Delfland strekt zich uit van Den Haag tot Rotterdam. Binnen Delfland wonen ongeveer 1,2 miljoen mensen en zijn 40.000 bedrijven actief. Het grootste gedeelte van Delfland ligt beneden NAP. Het diepste punt is 6,4 m onder NAP.

Delfland heeft 4 kerntaken:

1. Waterveiligheid ofwel droge voeten. Daarvoor beheren wij ca 740 km dijken en duinen.
2. Waterkwantiteit ofwel het juiste waterpeil. Daarvoor hebben we 170 poldergemalen en 8 boezemgemalen in bedrijf.
3. Waterkwaliteit: schoon en gezond water. Dus een goede chemische én ecologische waterkwaliteit. Simpel gezegd water waarin je zonder problemen kunt zwemmen en flora en fauna floreren.
4. Rioolwaterzuiveringen: wij reinigen ca 140 mln m3 rioolwater per jaar in 4 rioolwaterzuiveringsinstallaties. Dat zijn 150 olympische zwembaden per dag.

Delfland is de afgelopen decennia enorm verstedelijkt. Ca 60% van het oppervlak is verhard. Dat maakt onze taken er niet gemakkelijker op zeker nu ook het klimaat verandert.

Het klimaat verandert

De IPCC- en KNMI-rapporten maken duidelijk dat het klimaat verandert: nat wordt natter, droog wordt droger en heet wordt heter. Daarnaast stijgt de zeespiegel en deze stijging versnelt. De bui die de Eifel, Limburg en Wallonië trof in juli 2021 is een voorbeeld van het extreme weer dat vaker optreedt als gevolg van de voortdurende uitstoot van broeikasgassen.

Limburgbui

Deltares heeft gesimuleerd wat de gevolgen van zo’n bui zouden zijn als deze Delfland zou treffen. De gevolgen liegen er niet om.

• De verwachte schade is ruim 800 miljoen euro.
• De grootste schade zal in stedelijk gebied, bij bedrijven en in het glastuinbouwgebied zijn.
• Ongeveer 17.500 inwoners en meer dan 4.000 woningen kunnen wateroverlast ervaren.
• Op veel laaggelegen plekken in het gebied van Delfland enkele dagen tot meer dan een week water op land en op straat blijven staan, vooral in de polders.
• Veel watergangen krijgen te maken met kritische waterstanden (een waterpeil dat (bijna) even hoog is als de kade of dijk).
• Kadedoorbraken zijn niet uitgesloten.
• Om de veiligheid van bijvoorbeeld de regionale waterkeringen te bewaken kunnen moeilijke keuzes nodig zijn, bijvoorbeeld het instellen van maalstops van poldergemalen. Een poldergemaal pompt dan geen water meer weg om te voorkomen dat het boezemsysteem (hoofd waterstelsel) te vol raakt en een regionale waterkering gaat doorbreken.

Ruimte voor water

Waterschappen passen hun beleid aan om de gevolgen van klimaatverandering zo goed mogelijk te mitigeren. Vroeger werd overtollig water zo snel mogelijk afgevoerd. Tegenwoordig proberen we water vast te houden zodat het in de bodem kan infiltreren. Als infiltratie niet mogelijk is, zal overtollig water moeten worden opgevangen in waterbergingen. Pas in laatste instantie willen we het overtollige water afvoeren. Ook de zoetwatervoorziening in periodes van watertekorten vraagt om ruimte voor waterreservoirs. De claim van water op schaarse ruimte wordt dus groter.

Waterbeheer is echter niet de enige claim op ruimte. De druk op onze ruimte wordt steeds groter. Minister Hugo de Jonge heeft de provincie Zuid-Holland gevraagd 235.460 woningen te bouwen tot 2030. Ook mobiliteit, economische ontwikkeling, natuur, energietransitie, extensivering van landbouw vragen ook allemaal om meer ruimte.

De gevraagde ruimte is er helaas niet. We zullen steeds meer met de neus op de feiten worden gedrukt dat niet alles meer overal kan. We zullen dus slimmer met ruimte moeten omgaan bijvoorbeeld door de hoogte op te zoeken, functies te combineren. Toch zullen pijnlijke keuzes onvermijdelijk worden zeker voor de langere termijn.

Ik ben in ieder geval blij dat minister Harbers in een beleidsbrief duidelijk heeft gemaakt dat water en bodem sturend moeten zijn bij de herinrichting van Nederland. Zo voorkomen we dat we in de toekomst moeten constateren dat op verkeerde plekken is gebouwd en kostbare reparatiemaatregelen nodig zijn.

Waterkwaliteit

Ook waterkwaliteit stelt ons voor grote uitdagingen. In 2027 moet Nederland aan de Kader Richtlijn Water voldoen. De waterkwaliteit is de afgelopen 10 jaar verbeterd. Toch moet zowel de chemische als de ecologische waterkwaliteit nog significant verbeteren om aan de KRW te voldoen. Daarnaast wordt verwacht dat binnenkort een nieuwe richtlijn stedelijk afvalwater van kracht. Dit zal hogere eisen stellen aan de zuivering van het rioolwater. Zo zullen medicijnresten moeten worden verwijderd.

Overzicht innovatie

Delfland stimuleert innovatie voor alle kerntaken. Veel projecten in verschillende fases van Technological Readiness. Veel samenwerkingspartners: startups, MKB, grootbedrijf, kennisinstellingen (KWR, Deltares, TU’s)

Een paar voorbeelden:

1. Waterveiligheid: Inzet drones, satellietbeelden voor droogte-inspecties;
2. Waterkwantiteit: ontwikkeling hydrologische model voor watersysteem analyses, meting bodemdaling m.b.v. satellietbeelden;
3. Waterkwaliteit: drones om lozingen op te sporen, digitale monitoring vispassages;
4. Waterzuivering: continue inline meting van slibontwatering, continue aeroob korrelslib zuiveringsproces.

Inzet drones

Pilot drones, hiermee zijn verschillende testen gedaan:

1. Duininspectie: Met behulp van een drone een 2D kaart gemaakt. Deze kaart is over de kaart van 2019 gelegd. Hiermee zijn verschillen in o.a. hoogte en vegetatie ontwikkeling in beeld gebracht. De dynamiek van het duinlandschap wordt hierdoor zichtbaar.
2. Nest inventarisatie: Door gebruik te maken van een drone met een warmtebeeldcamera is een dijk geïnspecteerd op nesten van vogels.
3. Ondersteuning Vaartoezicht: Door op een strategisch punt in het beheergebied een vlucht uit te voeren werden diverse hard varende boten gespot.

Aanpassen aan het klimaat - samenwerking met ondernemers

Waterstraat op de Green Village is een goed voorbeeld van samenwerken met ondernemers. De Green Village creëert een proeftuin waar startups en andere marktpartijen hun innovatieve producten in samenhang met andere innovaties kunnen testen, door ontwikkelen en aan gebruikers demonstreren. Het doel is belemmeringen voor opschaling weg te nemen en de klimaat adaptieve inrichting van de leefomgeving te versnellen.

De Waterstraat richt zich op het voorkomen van wateroverlast en hittestress.  Voorbeelden van in novaties zijn waterdoorlatende tegels, waterbuffering in gevels, innovatieve koeloplossingen om hitte-eilanden tegen te gaan.

Lozingen opsporen met eDNA

Lekkages van gewasbeschermingsmiddelen en meststoffen vanuit de glastuinbouw zijn in ons gebied de voornaamste bronnen van vervuiling van het water. Gezamenlijke inspanningen met de glastuinbouwsector om lozingen en lekkages uit de kassen terug te dringen, leverden tussen 2013 en 2020 een aanzienlijke verbetering op, maar die verbetering zette de afgelopen twee jaar niet door.

Daarom is Delfland gestart met de ontwikkeling van een methodiek om de concentratie eDNA van gewassen te kunnen detecteren in oppervlaktewater. Het doel is dergelijke analyses in het veld uit te kunnen voeren zodat een emissie direct aan een bepaalde kweker kan worden gekoppeld. Het onderzoek laat veelbelovende resultaten zien. We onderzoeken nu ook of we eDNA tests kunnen ontwikkelen voor andere gewassen.

Verwijdering microverontreinigingen met zeolieten

Innovatief project Ad-ox toont bijvoorbeeld aan dat medicijnresten in afvalwater een probleem vromen waarmee veel waterschappen te maken hebben. De gangbare zuiveringstechnieken voor afvalwater doen weinig met medicijnresten. Een goede mogelijkheid is medicijnresten te laten adsorberen aan zeolieten en de verzadigde zeolieten vervolgens te regenereren met ozon. Deze techniek is zeer selectief voor medicijnresten, laat geen bromaat of oxidatieproducten in het afvalwater achter en is bovendien duurzaam en goedkoop. De TUDelft voert het onderzoek uit in samenwerking met diverse waterschappen.

Digital twin voor zuiveringsketen

Er wordt op een zuivering continu gemeten en gemonitord. Veel van deze data worden alleen gebruikt om het zuiveringsproces actueel bij te sturen. Maar wanneer de metingen worden opgeslagen, kan er ook een digitale versie van de zuivering mee worden gebouwd. Dit maakt “what if” analyses mogelijk. De digital twin kan verschillende scenario’s doorrekenen. Je hebt dus een veilige digitale omgeving, volledig geijkt op jouw data, waarin je kun ‘uitproberen’ wat er gaat gebeuren en wat de effecten zijn van een door jou voorgestelde maatregel. Dit gaat ons erg helpen om energie te besparen, minder lachgas uit te stoten, en de slibhoeveelheid te optimaliseren.

Sociale innovatie

Technologische innovatie is en blijft belangrijk. Echter er zijn ook grenzen aan maakbaarheid. Gedragsverandering is ook noodzakelijk dus sociale innovatie. Dat betekent dat we meer aandacht moeten hebben voor het narratief. Wat is het wenkend perspectief voor ons, voor onze kinderen? Daarnaast moeten prijsprikkels (nudging) niet onderschat worden om gedragsverandering te realiseren. De energietransitie heeft een flinke boost gekregen toen energieprijzen door het dak gingen. Tegelijkertijd zal de steeds groter wordende nationale en internationale ongelijkheidecht moeten worden aangepakt. Gedragsverandering gaat niet samen met een crisis van kosten voor levensonderhoud. Ook dat is een duurzaamheidsprobleem. Zoals Martin Wolf, chief economist van de Financial Times, onlangs schreef: Het ondermijnt ons democratisch kapitalistische model, wat ons allen zorgen zou moeten baren. Maar, dat is een onderwerp voor een andere lezing.